کتاب

نام كتاب: مقتل الحسین علیه‌السلام، الخوارزمی‏، نویسنده: موفق بن احمد خوارزمی‏، وفات: ۵۶۸ ق‏، تعداد جلد واقعی: ۲، زبان: عربی‏
موضوع: امام حسین علیه‌السلام
مقتل الحسین علیه‌السلام: كتاب مقتل الحسین علیه‌السلام مشهور به مقتل خوارزمی نوشته موفق بن احمد خوارزمی است. این كتاب هر چند عنوان مقتل دارد، لیكن حدود دو سوم آن مباحث دیگر است. ثلث اول كتاب، شرح مناقب اهل‏بیت، ثلث دوم ماجرای كربلا و ثلث سوم درباره قیام مختار است. كتاب دارای ۱۵ فصل است كه عناوین فصول پانزده گانه چنین است: ۱ـ فضائل پیامبر  صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، ۲ـ فضائل خدیجه، ۳ـ فضائل فاطمه مادر علی علیه‌السلام، ۴ـ فضائل امیرالمؤمنین علیه‌السلام، ۵ـ فضائل حضرت زهرا علیهاالسلام، ۶ـ فضائل حسنین علیهما السلام، ۷ـ فضائل خاص امام حسین علیه‌السلام، ۸ـ اخبار شهادت امام از زبان پیامبر  صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، ۹ـ مرگ معاویه و ردّ بیعت از سوی امام، ۱۰ـ امام حسین علیه‌السلام در مكه ۱۱ـ خروج امام از مكه تا شهادت او، ۱۲ـ عقوبت قاتلان، ۱۳ـ اشعار و مراثی، ۱۴ـ زیارت كربلا، ۱۵ـ قیام مختار.
آنچه با عنوان اصلی كتاب یعنی مقتل تطبیق دارد، تنها فصل یازدهم است كه در چاپ رایج این كتاب از صفحه ۳۱۵ تا پایان جلد نخست (صفحه ۳۵۸) و جلد دوم از ابتدا تا صفحه ۹۱ را در بر دارد. مجموع این فصل به ۱۵۰ صفحه نمی‏رسد، در حالی كه مجموع كتاب خوارزمی حدود ۶۰۰ صفحه است.
روش تألیف‏ خوارزمی: خوارزمی در كتاب خود شیوه حدیثی را پی گرفته و سلسله اسناد هر روایت را بیان می‏كند. برخی روایات او كوتاه و برخی بسیار مفصل و طولانی است چنانكه گزارش او از ابن اعثم در واقعه كربلا اینگونه است. بخش عمده گزارش حركت امام حسین علیه‌السلام به كربلا از ابن اعثم نقل شده ولی حوادث روز عاشورا را به نقل از ابو مخنف و سپس راویان و مورخان دیگر آورده است.
اهمیت‏ کتاب مقتل الحسین خوارزمی: اهمیت مقتل خوارزمی به چند چیز است: قدمت آن كه حتی بر كتبی مانند لهوف حدود یك قرن تقدم دارد. دوم نقل آن از منبعی كهن چون كتاب الفتوح است كه در تأكید خوارزمی بر روایت ابن اعثم است. موضع غیر شیعی وی، از دیگر امتیازات این اثر است. او همچنین در مواردی به نقد مطالب دیگران از جمله ابن اعثم پرداخته و گاه با تغییر در عبارت مورخان،  به اصلاح یا توضیح آن كمك كرده است. در عین حال اشكال مهم آن در مقایسه با دیگر منابع مانند روایت ابومخنف در تاریخ طبری نشان می‏دهد كه متأسفانه ابن‏اعثم و پیرو او خوارزمی به رغم قدمتی كه دارند، اشتباهاتی آشكار و جدی مرتكب شده‏اند كه این اشتباهات به منابع و مقتل‏های بعدی نیز راه یافته است.
زندگی و جایگاه الموفّق بن احمد بن محمد المكی الخوارزمی‏
الموفّق بن احمد بن محمد المكی الخوارزمی معروف به أخطب خوارزم(۴۸۴-۵۶۷ ه) است . وی فقیهی آگاه، محدثی خبیر، خطیبی توانا، ادیبی زبردست، خبره در سیره و تاریخ و شاعری چیره دست بود. یاقوت حمدی در«معجم الادباء»در شرح حال ابو العلاء همدانی رصفدی در«الوافی بالوفیات»تقی فارسی در«العقد الثمین»فی تاریخ بلد الامین،قفطی در اخبار النحاة،سیوطی در«بغیة الوعاة»ص ۴۱ و غیره از او یاد كرده و او را ستوده ‏اند. در نام وی اختلاف نظر وجود دارد:ابن عساكر و محمد بن عبد اللحی اللكنوی هندی از او با نام«احمد بن مكی» یاد می‏ كنند در حالیكه دیگران با نام«موفق بن احمد»از او نام می ‏برند.ولی آنچه مشهور است همان نام«موفق»است و بیشتر معاجم همین نام را ثبت كرده ‏اند.
اساتید خوارزمی: علامه امینی از لابلای آثار وی اسامی حدود ۳۵ تن از مشایخ او را استخراج كرده كه از آن جمله ‏اند: حافظ نجم الدین عمر بن محمد بن احمد نسفی،ابو القاسم جار اللّه محمود بن عمر زمخشری،ابو الفتح عبد الملك بن ابو القاسم بن ابو سهل كروخی هروی، زین الدین ابو منصور شهر دار بن شیرویه دیلمی، عبد الكریم بن محمد سمعانی،علی بن احمد بن حمویه جوینی بزدی، فضل بن محمد استرآبادی و غیره. سید محمد رضا خرسان تعداد مشایخ خوارزمی را تا ۶۵ نفر ذكر كرده است. به هر حال این كثرت مشایخ بر جایگاه و موقعیت مؤلف نسبت به احادیث و روایات دلالت دارد.
شاگردان خوارزمی: برخی شاگردان و افرادی كه از وی روایت كرده ‏اند عبارتند از:برهان الدین ابو المكارم ناصر بن عبد السید المطرزی خوارزمی، مسلم بن علی بن اخت،طاهر بن ابی المكارم عبد السید بن علی خوارزمی، محمد بن علی بن شهر آشوب مازندرانی، ناصر بن احمد بن بكر نحوی و غیره.
آثار خوارزمی: اشتغال خوارزمی به علوم گوناگونی چون فقه و حدیث و تاریخ و ادب و شهرت فراگیر وی و نیز مكاتباتی كه با اساتید فنون مختلف داشته اقتضاء می كند كه وی دارای آثار و تألیفات زیادی بوده باشد ولی مع الاسف آنچه از آثار وی به دست ما رسیده است از عدد انگشتان دست تجاوز نمی ‏كند. آثاری چون: مناقب الامام ابی حنیفة،ردّ الشمس لامیرالمؤمنین علیه‌السلام، كتاب قضایا امیر المؤمنین، مقتل امیرالمؤمنین علیه‌السلام، مقتل الامام السبط الشهید، المسانید علی النجاری، دیوان شعر و فضایل امیرالمؤمنین علیه‌السلام معروف به مناقب.